شیخ محمود شبستری
شیخ محمود بن عبدالکریم بن یحیی شبستری، عارف و شاعر نامدار آذربایجانی در قرن هشتم. مهمترین و مشهورترین اثر وی گلشن راز است.
زندگی‌نامه
دربارۀ زندگی او اطلاعات اندکی در دست است. ظاهرا در نیمۀ دوم قرن هفتم در شبستر به دنیا آمد. برخی محققان متأخر، از روی تذکره‌هایی که وفات او را در ۷۲۰ق و عمر وی را ۳۳ سال نوشته‌اند، ولادت او را در ۶۸۷ق دانسته‌اند. لقب او سعدالدین و یا نجم‌الدین بوده است.
گفته‌اند که شبستری به مصر، شام، حجاز، بغداد، یمن، اندلس و قفقاز سفر کرد. براون نیز می‌نویسد او همه عمر خود را در تبریز به سر برد.
برخی گفته اند او در کرمان ازدواج کرد و صاحب فرزند شد و برخی نوادگان او اهل علم‌اند و به خواجگان شهرت دارند. اما لویزن معتقد است وی فرزندی نداشته است.
درگذشت
بیشتر تذکره‌نویسان درگذشت شبستری را بین ۷۱۸ق و ۷۲۰ق دانسته‌اند. از این میان، سال ۷۲۰ق که روی سنگ قبر او هم نوشته شده، مشهورتر است.
اما ابوالمجد تبریزی در پایان کتابش ، حدیثی مسند که تاریخش سال ۷۲۵ق است، از شبستری نقل کرده و پس از نام او عبارت ادام‌الله ایامه را به کار برده است. ابن کربلایی که تاریخ وفات بهاءالدین یعقوب، استاد شبستری، را سال ۷۳۷ق ضبط کرده، نوشته است که شبستری را، به وصیت خودش، پایین پای استادش دفن کردند. بر این اساس، شبستری تا ۷۳۷ زنده بوده است.
باز ابن‌کربلایی، بدون اشاره به تاریخ وفات شبستری، آورده است بابا ابی‌شبستری، معاصر شیخ محمود شبستری، در سال ۷۴۰ق و همان سال وفات شیخ محمود، درگذشته است.
استادان
- امین‌الدین؛ از او در سعادت نامه منسوب به شبستری یاد شده است. لاهیجینیز منظور شبستری از مرد کار دیده در ابتدای گلشن راز، را امین‌الدین دانسته است. تنها صوفی‌ای که در آن دوره به این نام شناخته شده، امین‌الدین حاج بُلَه است.
از منظر لویزن شاید منظور از امین‌الدین، حاجی امین‌الدین عبدالسلام بن سهلان خُنجی باشد. از فردی نیز به نام امین‌الدین به عنوان شاگرد شبستری و شارح گلشن راز یاد شده که زرین کوب احتمال داده نام این فرد با نام استاد او خلط شده باشد.
مذهب
در کتاب سعادت‌نامه منسوب به شبستری، به سنّی بودن وی و پیروی او در فروع از اشعری تصریح شده است. با وجود این، برخی با استناد به کتاب مرآت المحققین، که منسوب به شبستری است، معتقدند او شیعه بوده است. هانری کوربن نیز علت پدیدآمدن این نظر را وجود تفسیرهای متعدد شیعیان، به‌ویژه اسماعیلیان، بر گلشن راز وی دانسته است.
آثار
شبستری، به تصریح خودش، قبل از سرودن گلشن راز رسائلی نوشته بوده است، اما از آنها اطلاع دقیقی در دست نیست. به طور کلی، آثار وی را به سه دسته می‌توان تقسیم کرد:
- گلشن‌راز، که مسلّما از اوست
- آثاری که در صحت انتساب آنها به شبستری تردید وجود دارد و عبارتند از: سعادت نامه، حق‌الیقین و مرآت المحققین.
- آثاری که قطعآ از او نیستند و عبارت‌اند از: مراتب العارفین، ترجمه منهاج العابدین غزالی، رساله شاهد، کنزالحقایق، انسان کامل، تفسیر سورةالفاتحة، رساله معراجیه، غایةالامکان فی معرفة الزمان و المکان، جام‌جهان نما، رساله احدیت، و شرح و تفسیر اسماءالله.
سعادت‌نامه
ابن کربلایی، هدایت و بغدادی سعادت‌نامه را جزو آثار شبستری ضبط کرده‌اند. این کتابِ کلامی -عرفانی، به نظم و شامل چهار باب دربارۀ معرفت ذات واجب الوجود و صفات و اسماء و افعال اوست.
قابل توجه اینکه شبستری سعادت‌نامه بسیار مغایر با شبستری گلشن‌راز است. سعادت‌نامه مبتنی بر نگاهی شریعت‌مدارانه به توحید است و در آن از منظر متکلمی متعصب به طرد و رد فرقه‌ها و مسالک منحرف پرداخته شده است؛ اما گلشن‌راز بر پایۀ ذوق و حال است. حتی اگر سعادت‌نامه از شبستری باشد، از بیت ۳۳۴ تا ۳۵۱ آن الحاقی به نظر میرسد، زیرا این ۱۸بیت، که وصف‌الحال شاعر است، با ابیات دیگر ابواب هیچ سنخیتی ندارد، و نیز اگر شاعر می‌خواست شرح حال خود را بدهد چرا به جای مقدمۀ کتاب، آن را در فصل دوم، که دربارۀ توحید است، گنجانده با توجه به اینکه شاعر در این ۱۸ بیت به شاگردی خود در مکتب ابن‌عربی تصریح کرده است، اگر صحت انتساب سعادت‌نامه به شبستری محرز شود، معلوم می‌شود که او از مکتب ابن عربی متأثر بوده و از منظر این مکتب به سرودن گلشن‌راز پرداخته است.
حق الیقین
ابن‌کربلایی، رضاقلی خان هدایت و اسماعیل پاشا بغدادی حق‌الیقین را نیز از شبستری دانسته‌اند. این کتاب شامل ۸ باب و دربارۀ عرفان نظری است. با اینکه قدیمی‌ترین نسخه‌های حق‌الیقین متعلق به قرن یازدهم است و در ابتدا و انتهای کتاب، مؤلف به نام خود اشاره نکرده و تنها در ابتدای کتاب، کاتب، آن را از تصنیفات شبستری شمرده است، اما زرین‌کوب و لویزن معتقدند که این اثر در صورت و محتوا شبیه گلشن‌راز است و نویسندۀ آن شبستری است.
مرآت المحققین
حاجی خلیفه و نفیسی مرآت المحققین را به شبستری نسبت داده‌اند. این کتاب مشتمل بر ۷باب و دربارۀ معرفت نفس و خداست. مرآت را به ابن سینا، نجم‌الدین شیرازی، نصیرالدین طوسی و شیخ احمد جامی نیز منسوب کرده‌اند. افزون بر این، مؤلف نه در ابتدا و نه در انتهای کتاب، نام خود را ذکر نکرده و فقط کاتب، در پایان کتاب، آن را به شبستری نسبت داده است. با وجود این، زرین‌کوب در صحت انتساب آن به شبستری اطمینان دارد.
پانویس
- ↑ رجوع کنید به شیروانی، ریاض‌السیاحة، ۱۳۳۹ش، ص۸۹ ؛ هدایت، ریاض‌العارفین، ۱۳۴۴ش، ص۲۲۱
- ↑ مشحون، شرح حال و نمونه آثار شیخ محمود شبستری، ۱۳۱۵ش، ص۱۲ ؛ زرین‌کوب، جستجو در تصوف، ۱۳۵۷ش، ص۳۱۸
- ↑ رک: تبریزی، سفینه تبریز، ۱۳۸۱ش، ص۷۳۳ ؛ ابن‌کربلایی، روضات الجنان و جنات‌الجنان، ۱۳۴۹ش، ج ۲، ص۸۸
- ↑ حاجی خلیفه، كشف الظنون عن أسامي الكتب و الفنون، دار إحياء التراث العربی، ج ۲، ص۱۵۰۵.
- ↑ مشحون، شرح حال و نمونه آثار شیخ محمود شبستری، ۱۳۱۵ش، ص۱۲ ؛ دولت‌آبادی، سخنوران آذربایجان، ۱۳۵۵ش، ص۱۵۲
- ↑ براون، از سعدی تا جامی، ۱۳۵۷ش، ص۱۸۷.
- ↑ شیروانی، ریاض‌السیاحة، ۱۳۳۹ش، ص ۹۰ ؛دولت‌آبادی، سخنوران آذربایجان، ۱۳۵۵ش، ص۱۵۲.
- ↑ لویزن، فراسوی ایمان و کفر، ۱۳۷۹ش، ص۱۲
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به: هدایت، مجمع‌الفصحا، ۱۳۸۲ش، ج ۴، ص۹۹ ؛ دولت آبادی، سخنوران آذربایجان، ۱۳۵۵ش، ص۱۵۳
- ↑ تبریزی، سفینه تبریز، ۱۳۸۱ش، ص۷۳۳
- ↑ ابن کربلایی، روضات الجنان و جنات‌الجنان، ۱۳۴۹ش، ج۲، ص۸۸
- ↑ ابن کربلایی، روضات الجنان و جنات الجنان، ۱۳۴۹ش، ص۹۱ و ۹۲
- ↑ ابن‌کربلایی، روضات الجنان و جنات‌الجنان، ۱۳۴۹ش، ج۲، ص۹۱ ؛ هدایت، ۱۳۴۴ش، ص۲۲۱
- ↑ شبستری، مجموعه آثار شیخ محمود شبستری، ۱۳۷۱ش، ص۱۶۸
- ↑ لاهیجی، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ۱۳۷۴ش، ص ۳۴
- ↑ لویزن، فراسوی ایمان و کفر، ۱۳۷۹ش، ص ۲۱
- ↑ زرین‌کوب، جستجو در تصوف، ۱۳۵۷ش، ص ۴۱۴
- ↑ شبستری، مجموعه آثار شیخ محمود شبستری، ۱۳۷۱ش، ص۱۵۰
- ↑ حاجی خلیفه، كشف الظنون عن أسامي الكتب و الفنون، دار إحياء التراث العربی، ج۲، ص۱۶۴۹ ؛ آقابزرگ طهرانی، الذريعة إلى تصانيف الشيعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۸، ص۲۲۶
- ↑ کربن، تاریخ فلسفه اسلامی، ۱۳۶۱ش، ص ۱۳۴
- ↑ رک: کربن، «بعضی از تأویلات گلشن‌راز»، ۱۳۴۰ش، ص۱۳۲-۱۶۱
- ↑ گلشن‌راز، ص۶۸
- ↑ رجوع کنید به هدایت، همانجا؛ زرین‌کوب، ص۳۵۳؛ شبستری، همان، مقدمه موحد، ص۱۱-۱۲
- ↑ ابن کربلایی، روضات الجنان و جنات‌الجنان، ۱۳۴۹ش، ج ۲، ص۸۸
- ↑ ۱۳۴۴ش، ص۲۲۱
- ↑ بغدادی، هدیةالعارفین من اسماء المؤلفین و آثار المصنفین من کشف الظنون، استانبول، ۱۹۵۵م، ج۲، ستون ۴۰۷
- ↑ رجوع کنید به شبستری، همان، ص۱۷۰۱۷۲
- ↑ شبستری، همان، ص۱۶۸
- ↑ ابن کربلایی، روضات الجنان و جنات‌الجنان، ۱۳۴۹ش، ج۲، ص۸۸
- ↑ شبستری، همان، مقدمه موحد، ص۲۸۳؛ همو، ۱۳۸۰ش، مقدمه اشرف‌زاده، ص۲۲۲۳
- ↑ رجوع کنید به شبستری، حق الیقین فی معرفة رب العالمین، ۱۳۸۰ش، ص۲۵، ۲۷ (مقدمه)
- ↑ زرین‌کوب، جستجو در تصوف، ۱۳۵۷ش، ص ۳۲۰
- ↑ لویزن، فراسوی ایمان و کفر، تهران ۱۳۷۹ش، ص ۶۰
- ↑ حاجی خلیفه، كشف الظنون عن أسامي الكتب و الفنون، دار إحياء التراث العربي، ج۲، ص۱۶۴۹
- ↑ نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و ..، ۱۳۴۴ش، ج ۱، ص۱۷۰
- ↑ منزوی، فهرست‌واره کتاب‌های فارسی، ۱۳۸۱ش، ج۶، ص۲۲۹
- ↑ رجوع کنید به شبستری، مجموعه آثار شیخ محمود شبستری، ۱۳۷۱ش، ص۳۷۷
- ↑ رجوع کنید به شبستری، مجموعه آثار شیخ محمود شبستری، ۱۳۷۱ش، ص۳۷۷
- ↑ برای چاپ‌های این سه کتاب رک: مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ۱۳۴۴ش، ج۶، ستون ۵۵-۵۶
منابع
- آقابزرگ طهرانی، الذريعة إلى تصانيف الشيعة، لبنان، دار الأضواء، چ۳، ۱۴۰۳ق.
- ابن‌کربلایی، حافظ حسین، روضات الجنان و جنات‌الجنان، چاپ جعفر سلطان‌القرایی، تهران، ۱۳۴۹ش.
- براون، ادوارد، از سعدی تا جامی، ترجمه علی‌اصغر حکمت، تهران، ۱۳۵۷ش.
- بغدادی، اسماعیل‌پاشا، هدیةالعارفین من اسماء المؤلفین و آثار المصنفین من کشف الظنون، استانبول، ۱۹۵۵م.
- حاجی‌خلیفه، مصطفى بن عبدالله، كشف الظنون عن أسامي الكتب و الفنون، بیروت، دار إحياء التراث العربی، بی‌تا.
- دولت‌آبادی، عزیز، سخنوران آذربایجان، تبریز، ۱۳۵۵ش.
- رازی،امین احمد، هفت اقلیم، چاپ جواد فاضل، تهران، انتشارات علمی، بی‌تا.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، جستجو در تصوف، تهران، ۱۳۵۷ش.
- تبریزی،ابوالمجد(گردآوری و به خط)، سفینه تبریز، چاپ عکسی، تهران، ۱۳۸۱ش.
- شبستری، شیخ محمود، مجموعه آثار شیخ محمود شبستری، تهران چاپ صمد موحد، ۱۳۷۱ش.
- شبستری، شیخ محمود، حق الیقین فی معرفة رب العالمین، تهران، چاپ رضا اشرف‌زاده، ۱۳۸۰ش.
- شیروانی، زین‌العابدین، ریاض‌السیاحة، تهران، چاپ اصغرحامد ربانی، ۱۳۳۹ش.
- کربن، هانری، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه اسداللّه مبشری، تهران، ۱۳۶۱ش.
- کربن، هانری (چاپ)، «بعضی از تأویلات گلشن راز»، در ایران و یمن یعنی سه رساله اسماعیلی، چاپ هانری کربن، تهران، ۱۳۴۰ش/۱۹۶۱م.
- لاهیجی، شمس‌الدین محمد، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، تهران، چاپ محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، ۱۳۷۴ش.
- لویزن، لئونارد، فراسوی ایمان و کفر، ترجمه مجدالدین کیوانی، تهران ۱۳۷۹ش.
- مشار، خان‌بابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی از آغاز چاپ تاکنون، تهران، ۱۳۴۴ش.
- مشحون، حسن، شرح حال و نمونه آثار شیخ محمود شبستری، شیراز، ۱۳۱۵ش.
- منزوی،احمد، فهرست‌واره کتاب‌های فارسی، تهران، ۱۳۸۱ش.
- نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۱، تهران، ۱۳۴۴ش.
- هدایت، رضاقلی‌خان، ریاض‌العارفین، تهران، چاپ مهرعلی گرکانی، ۱۳۴۴ش.
- هدایت، رضاقلی‌خان، مجمع‌الفصحا، تهران، چاپ مظاهر مصفا، ۱۳۸۲ش.
پیوند به بیرون
منبع مقاله: